My Afrikaans 

      
ANTONIEME, SINONIEME, HOMONIEME, HOMOFONE, TRAPPE VAN VERGELYKING, INTENSIEWE ADJEKTIEWE, AFSONDERLIKE  WOORDE VIR DIE MANLIKE EN VROULIKE, VERSAMELNAME, DIEREGELUIDE, VERSPREKINGS EN ONSINNIGHEDE

ANTONIEME

’N ANTONIEM is ’n woord met die teenoorgestelde betekenis as ’n ander. Só is byvoorbeeld hoog die antoniem van laag.

Hieronder is ’n lys van 200 woorde en hul teenoorgesteldes:

aan — af
aanloklik — afstootlik
aanstel — afdank
aanvaar — verwerp
aanvallend — verdedigend
aards — hemels
afwaarts — opwaarts
agter — voor
agting — oneerbiedigheid
amptelik — nieamptelik
aristokraat — plebejer
baas — Klaas
baie — min
bakboord — stuurboord
begin — eindig
besig — ledig
besluiteloos — seker
binne — buite
bitter — soet
blitsvinnig — doodstadig
boeiend — vervelend
bolvormig — hol
bolyf — onderlyf
boontoe — ondertoe
bo-oor — onderdeur
broer — suster
bult — holte
chronies — akuut
dagklere — nagklere
dapper — lafhartig
debiet — krediet
defensief — offensief
diep — vlak
dik — dun
doodloopstraat —
     deurgangstraat
doodsvyand — boesemvriend
eenders — anders
eendrag — tweespalt
eentonig — interessant
eenvoudig — ingewikkeld
eerlik — bedrieglik
eerste — laaste
eervol — eerloos
engel — duiwel
fiktiewe — werklike
fluks — lui
fyn — grof
gaar — rou
gedwonge — vrywillig
geestelik — liggaamlik
geheimsinnig — openhartig
gelatenheid — verset 
gesond — siek
gewillig — onwillig
goed — kwaad
goed — sleg
goedkeur — afkeur
goeie — bose
grappig — ernstig
grasgroen — oorryp (vrugte)
haat — liefde
heerser — onderdaan
helder — duister
hemel — aarde; hel
hoog — laag
hoogmoedig — nederig
horisontaal — vertikaal
idioties — geniaal
iets — niks
immoreel — eties
inflasie — deflasie
ingetoë — uitspattig
inhegtenisneming — vrylating
insluk — uitspoeg
introvert — ekstrovert
invoer — uitvoer
irrasioneel — redelik
irrelevant — toepaslik
karaktervol — karakterloos
kenner — leek
klein — groot
kom — gaan
kop — stert
koppig — inskiklik
korrek — foutief
koud — warm
krom — reguit
lag — huil
langsaam — vinnig
lank — kort
lawaaierig — stil
lig — donker
lig — swaar
linker — regter
links — regs
los — vas
mak — wild
maksimum — minimum
manlik — vroulik
medelye — ongevoeligheid

meng — skei
misluk — slaag
moeg — uitgerus
mondig — minderjarig
mooi — lelik
nakend — geklee
nat — droog
neerhalend — ophemelend
netjies — slordig
niemand — iemand
noordekant — suidekant
nootvas — vals
normaal — abnormaal
onder — bo
onderhorig — onafhanklik
onbesonne — deurdagte
parallel — onewewydig
ongedeerd — beseerd
ongelooflik — aanneemlik
ongeloofwaardig —
     geloofwaardig
ongepoetste — gemanierde
onstuimig — kalm
oompie — tannie
oorlog — vrede
oortuiging — onsekerheid
oorvloed — tekort
oostekant — westekant
opgeruimd — neerslagtig
opgewek — terneergedruk
opreg — geveins
oprig — afbreek
opruiend — kalmerend
opsluit — vrylaat
ordelik — chaoties
ouderwets — nieumodies
papbroekig — onverskrokke
paraat — onvoorbereid
peperduur — spotgoedkoop
plattelands — stedelik
raak — mis
reg — verkeerd
reus — dwerg
rigied — buigsaam
ruimhartig — bekrompe
ryk — arm
ryp — groen
sag — hard
sagmoedig — kortgebonde
siende — blind
skerp — stomp
skuins — regop
skuldig — onskuldig
skuldigbevinding — vryspraak
stokflou — perdfris
skurf — glad
slim — dom
smal — breed
snags — bedags
soggens — smiddags; saans
somer — winter
staties — dinamies
sterfte — geboorte
steriel — vrugbaar
sterk — swak
stout — soet
stuurs — vriendelik
styf — slap
suikersoet — galbitter
suinig — vrygewig
swart — wit
tragies — komies
treffend — onopvallend
uittog — intog
ver — naby
verantwoordelik — agtelosig
verbied — toelaat
verdwene — gevonde
verkoper — koper
versadig — honger
verstandig — dwaas
vet — maer
vlak — diep
vogtig — droog
vokaal — konsonant
vol — leeg
volop — skaars
voorspoed — teenspoed
voorste — agterste
vreedsaam — bakleierig
vriend — vyand
vriendelik — nors
vroeër — later
vrolikheid — olikheid
vrywillig — verpligtend
vuil — skoon
waarheid — leuen
werk — rus
werkgewer — werknemer
wispelturig — standvastig
yskoud — vuurwarm

SINONIEME

’N SINONIEM is ’n woord wat dieselfde—of byna-byna dieselfde—betekenis as ’n ander woord het. Die woorde kwaliteit en gehalte is byvoorbeeld sinonieme, ook historikus en geskiedkundige. Hulle beteken eintlik maar presies dieselfde. Daarteenoor is daar ’n duidelike gevoelsverskil sover dit doodgaan en ontslaap aangaan, maar hulle is eweneens sinonieme.

Baie woorde is internasionale basters (byvoorbeeld kwaliteit), terwyl hul sinonieme (in dié geval gehalte) meer eiendomlik is.

Veral verklarende woordeboeke is vanselfsprekend vol sinonieme. Hier is net ’n baie beperkte lys met ’n aantal voorbeelde:

HOMONIEME

’N HOMONIEM is ’n woord wat dieselfde klink en dieselfde gespel word as ’n ander woord—maar ’n heeltemal ander betekenis en oorsprong het, byvoorbeeld vertrek (kamer) en vertrek (weggaan).

Ander voorbeelde:
•    as (dit wat oorbly as iets verbrand het), as (van ’n motor), as (as dit so is.=.indien dit so is)
•    brak (hond), brak (souterig)
•    by (insek wat heuning maak), by (in die nabyheid)
•    eg (nie vals nie), eg (plaaswerktuig), eg (huwelik)
•    geld (betaalmiddel), geld (van toepassing wees op, byvoorbeeld “dit geld nie vir jou nie”)
•    graaf (waarmee ’n mens spit), graaf (edelman)
•    kan (in staat wees), kan (waarin die koffie is)
•    kant (uiterste rand), kant (fyn weefsel)
•    kap (wat jy met hout kan doen), kap (deksel oor die masjien van ’n motor)
•    ken (’n deel van die gesig), ken (weet van)
•    kies (opening tussen die tandvleis en die wang), kies (’n keuse doen)
•    kom (skottel), kom (iets of iemand nader)
•    leer (toestel met sporte waarteen jy kan opklim), leer (godsdienstige stelsel, soos in “die leer van Christus”), leer (die gelooide of gebreide vel van diere)
•    lewer (orgaan in die liggaam), lewer (verskaf)
•    maat (afmeting), maat (kameraad)
•    meer (in groter hoeveelheid), meer (groot binnelandse watermassa)
•    noot (musiekgeluid), noot (papiergeld)
•    roer (beweeg), roer (ou woord vir ’n geweer)
•    rys (graansoort), rys (styg)
•    staaf (blok van metaal of ’n ander materiaal), staaf (bevestig)
•    steel (handvatsel van byvoorbeeld ’n besem, byl of hamer), steel (diefstal pleeg)
•    tog (’n reis), tog (soos in “kom tog nou”)
•    vas (nie los nie), vas (sonder kos bly)
•    voor (waarin die water loop), voor (nie agter nie)

HOMOFONE

’N HOMOFOON is ’n woord wat dieselfde klink as ’n ander woord, maar anders gespel word en ook ’n ander betekenis het, byvoorbeeld fee (sprokiesfiguur) en vee (skape en beeste), of blyk (soos ’n blyk van waardering) en bleik (wit laat word soos, sê maar, wasgoed).

Nog voorbeelde:

 •     bod (aangebode geldsom op ’n veiling), bot (kortaf en onbeleef; ook uitspruit, gesê van plante)

 •     bond (vereniging), bont (veelkleurig; ook pelswerk)

 •     boordjie (die boonste deel van die nek van ’n hemp), boortjie (’n werktuigie waarmee jy al draaiende ’n gaatjie kan maak)

 •     boud (agterste, dik liggaamsdeel), bout (dit word met ’n moer vasgedraai)

 •     brei (doen dit met velle of ’n sportspan), bry (die klank “r” met die kleintongetjie uitspreek)

 •     dokter (geneesheer, meervoud dokters), doktor (iemand wat die hoogste akademiese graad verwerf het, meervoud doktore)

 •     end (die einde), ent (die loot van een boom in die spleet van ’n ander bevestig; ook ’n stuk van ’n pad)

 •     faal (misluk), vaal (vervelend, vuilwit, bleekgeel, gryserig of bleekbruin)

 •     feit (geen verdigsel nie), fyt (pynlike sweer aan ’n vinger)

 •     fel (hewig, byvoorbeeld soos die son kan neerbak), vel (huid van mense of diere; ook omkap, soos in “bome word gevel”; ook regterlik beslis, soos in “die vonnis word gevel”)

 •     fier (vol regmatige trots), vier (feestelik deurbring; ook een minder as vyf)

 •     fiets (waarop jy trap-trap kan ry), viets (netjies en sjiek)

 •     fonds (geld wat vir ’n bepaalde doel byeengebring word), vonds (iets wat gevind is)

 •     fors (kragtig), vors (koning)

 •     kruit (in ’n patroon), kruid (in ’n tuin)

 •     lid (een van die mense in ’n geordende groep waaraan hy of sy behoort), lit (’n deel van byvoorbeeld ’n vinger of ’n riet)

 •     lood (metaal), loot (jong tak van ’n plant; ook deur die lot aanwys)

 •     luid (hard klinkend), luit (tokkelinstrument)

 •     mied (opgestapelde hoop hooi of iets anders), miet (klein larwe of wurmpie in byvoorbeeld meel)

 •     nood (haglike toestand), noot (musiekgeluid; ook papiergeld)

 •     peil (diepte of hoogte van iets vasstel), pyl (wat met ’n boog afgeskiet word; ook soos in “iemand pyl op iets af”)

 •     pond (Britse geld of ou gewigsmaat), pont (platboomvaartuig wat gebruik kan word om ’n rivier oor te steek)

 •     rant (klipperige hoogte), rand (buitekantste omtrek van ’n voorwerp; ook ’n muntstuk; ook ’n denkbeeldige oorgangsgrens, soos in “op die rand van die graf of van bankrotskap”)

 •     reier (moerasvoël), ryer (iemand wat ry)

 •     ry (voortbeweeg in ’n voertuig), rei (koor)

 •     ryk (welgesteld en vermoënd), reik (jou hand uitstrek tot, soos in “reik na die sterre”)

 •     seine (tekens), syne (behoort aan hom)

 •     skud (heftig heen en weer of op en af ruk), skut (iemand wat skiet; ook ’n plek waar verloopte vee gehou word)

 •     steil (baie skuins op en af, miskien soos ’n bergpad), styl (van ’n skrywer; ook van hare)

 •     vermaard (beroemd), vermaerd (wat maer geword het)

 •     vly (jou saggies en gerieflik neerlê), vlei (moerassige laagte; ook iemand heuning om die mond smeer)

 •     want (omdat), wand (muur)

 •     wei (gras vreet, soos die beeste op die veld), wy (skenk, soos in “wy jou aandag aan hierdie saak”)

 •     ys (bevrore water), eis (gebiedend aandring op iets)

TRAPPE VAN VERGELYKING

DIE onderstaande lys byvoeglike naamwoorde met hul trappe van vergelyking bevat plek-plek sekere onreëlmatige gevalle waarvan leerders met vrug kan kennis neem.

So is daar
[]  woorde waarvan die trappe met verskillende woorde gevorm word, byvoorbeeld baie, meer, meeste;
[]  in bepaalde gevalle is daar in die vergrotende trap ’n vermindering van die getal geskrewe klinkers van woorde met lank uitgesproke vokale klanke, byvoorbeeld  broos, broser, broosste of vaal, valer, vaalste;
[]  daar is twee s’e in die oortreffende trap van byvoeglike naamwoorde wat op -s eindig, byvoorbeeld broos, broser, broosste of skaars, skaarser, skaarsste;
[]  dan is daar die reël dat meer en mees nooit gebruik word om die vergrotende en oortreffende trap van eenlettergrepige woorde te vorm nie, maar altyd -er en -ste, byvoorbeeld skaars, skaarser, skaarsste (maar let op nat, natter , natste);
[]  en let ook daarop dat langer byvoeglike naamwoorde se vergrotende en oortreffende trap nie noodwendig deur meer en mees gevorm word nie, soos by doeltreffend, doeltreffender, doeltreffendste.

Daar word aanbeveel dat die leerder hom of haar van enige verdere reëls sal vergewis wat vir die trappe van vergelyking in Afrikaans geld.

•    aaklig, aakliger, aakligste
•    baie, meer, meeste
•    bietjie, minder, minste
•    boos, boser, boosste
•    breed, breër, breedste
•    doeltreffend, doeltreffender, doeltreffendste
•    donker, donkerder, donkerste
•    fris, frisser, frisste
•    gaaf, gawer, gaafste
•    gaar, gaarder, gaarste
•    geel, geler, geelste
•    goed, beter, beste
•    graag, liewer, graagste
•    jonk, jonger, jongste
•    kwaad, kwater, kwaadste
•    kwaai, kwaaier, kwaaiste
•    lank, langer, langste
•    laag, laer, laagste
•    leeg, leër, leegste
•    liefdevol, liefdevoller, liefdevolste
•    lig, ligter, ligste
•    loslippig, loslippiger, loslippigste
•    moeg, moeër, moegste
•    morsig, morsiger, morsigste
•    ontstellend, ontstellender, ontstellendste
•    oud, ouer, oudste
•    presies, presieser, presiesste
•    romantiese, romantieser, romantiesste (of meer romantiese, die mees romantiese)
•    ruig, ruier, ruigste
•    sag, sagter, sagste
•    snelbewegende of snel bewegende, meer snelbewegende of meer snel bewegende, die mees snelbewegende of die mees snel bewegende of die snels bewegende (nie die snel bewegendste nie)
•    tevrede, meer tevrede, die mees tevrede
•    vaag, vaer, vaagste
•    verlate, meer verlate, die mees verlate
•    verleë, meer verleë, die mees verleë
•    vroeg, vroeër, vroegste
•    vrygewig, vrygewiger, vrygewigste
•    weinig, minder, minste

Let wel: Byvoeglike naamwoorde soos dood, enig, uniek, volmaak, volkome en ’n paar ander kry normaalweg geen vergrotende en oortreffende trap nie. Moet dus nie sommer sulke trappe probeer skep wanneer jy praat of skryf nie, want tien teen een gaan jy iets belagliks kwytraak soos: “Hierdie voël is dood, maar daardie een is die doodste van die twee.” (Dit sluit weliswaar nie die moontlikheid uit dat byvoorbeeld kundige skrywers wel sulke versterkings kan gebruik nie: “Hoe kan jy sê daardie meisie is nie perfek nie?” vra Piet onthuts. Dan vervolg hy sonder om hom aan die taalreël te steur dat die woord volmaak nie vergrotend of oortreffend verbuig behoort te word nie: “Man, ek sê nou vir jou daar is hoegenaamd niemand wat volmaakter is as sy nie. Trouens, sy is die volmaakste vrou in die heelal, kan jy dit dan nie sien nie?”)

MANLIK EN VROULIK
Verskillende woorde afhangende
van die mens of dier se geslag

Let wel: Die neiging is tans om, waar moontlik, alle indrukke van seksisme te vermy. Gevolglik sal die manlike vorm van die woord baiemaal ook vir vroue gebruik word, soos waar daar na Helen Zille as die gewese burgemeester van Kaapstad verwys word (en nie die gewese burgemeesteres nie). Ook die “redaktrises” van hedendaagse publikasies verkies baiemaal om eenvoudig “redakteurs” genoem te word soos hul manlike eweknieë. Sekere “onderwyseresse’’ en “lektrises’’ sou eweneens eerder “onderwysers’’ en “lektore’’ wil wees—of desnoods die neutrale “leerkragte” en “dosente”.

akteur                        aktrise

bakker                       bakster

ballerino                    ballerina

balletdanser             balletdanseres

bedelaar                    bedelares

bedrieër                    bedriegster

beer (vark)                sog

beer (wilde dier)      berin, beerwyfie

besoeker                  besoekster

bibliotekaris             bibliotekaresse

broer                          suster

bruidegom               bruid

bul                              koei

bulkalf                       verskalf

burgemeester          burgemeesteres (maar die vrou van die burgemeester is die burgemeestersvrou)

burger                       burgeres

buurman                   buurvrou

Christen                    Christin

danser                       danseres

dar (mannetjiesby) koninginby

dienaar                      dienares

direkteur                   direktrise

donateur                   donatrise

egbreker                   egbreekster

eggenoot                  eggenote

eienaar                      eienares

eksekuteur               eksekutrise

gemaal                      gemalin

gewer                        geefster

god                             godin

haan                           hen

heer                            dame

herbergier                herbergierster

hertog                        hertogin

hings                         merrie

hingsvul                    merrievul

inspekteur                inspektrise

instrukteur               instruktrise

Jood                          Jodin

keiser                         keiserin

kêrel                           nooi, meisie

kok                             kokkin

koker                         kookster

koning                       koningin

leeu(-mannetjie)      leeuin, leeuwyfie

lektor                         lektrise

mannetjie                 wyfie

masseur                    masseuse

meerman                  meermin

meester                     meesteres

meneer                      mevrou, mejuffrou

minnaar                     minnares

monnik                      non

onderwyser             onderwyseres

oom                            tante

oompie, omie           tannie

orrelis                        orreliste

oujongkêrel             oujongnooi

oupa                          ouma

oupagrootjie            oumagrootjie

pa,  vader                  ma, moeder

patriarg                     matriarg

pianis                         pianiste

president                  presidente

prins                          prinses

prinsipaal                 prinsipale

ram                             ooi

redakteur                  redaktrise

regent                        regentes

regisseur                  regisseuse

reun                           teef

sanger                       sangeres

seekoeibul               seekoeikoei

sekretaris                 sekretaresse

seun                           meisie, dogter

seunskool                meisieskool

skilder                       skilderes

skoonpa                   skoonma

skrywer                     skryfster

slaaf                           slavin

souffleur                   souffleuse

speler                         speelster

spreker                      spreekster

strooijonker             strooimeisie

student                      studente (selde indien ooit nog só gebruik)

swaer                         skoonsuster

telefonis                    telefoniste

tikker                          tikster

towenaar                  heks, towenares

tsaar                           tsarina

verpleër                     verpleegster

versorger                  versorgster

voorsitter                  voorsitster

vors                            vorstin

waard                         waardin

waarsêer                   waarsegster

werker                       werkster

wewenaar                 weduwee

wolf                            wolvin

VERSAMELNAME
( of versamelwoorde )

’N VERSAMELNAAM is ’n selfstandige naamwoord wat ’n versameling dinge van dieselfde soort aandui. Hier is ’n aantal voorbeelde van versamelname:

●  ’n Versameling skepe wat saamvaar of saamhoort, is ’n vloot

●  ’n Groot versameling visse staan bekend as ’n skool

●  ’n Menigte vlieënde bye of vlieënde voëls bymekaar vorm ’n swerm

●  ’n Versameling kleintjies (van byvoorbeeld ’n teefhond) wat saam gebore word, is ’n werpsel

●   ’n Klomp rowers saam vorm ’n bende

●  ’n Versameling gedigte, verhale of ander prosawerke in een boek is ’n bundel gedigte, verhale of ander prosawerke

●  ’n Versameling wasgoed is ’n bondel wasgoed

●  ’n Lywige boek wat die versamelde of ’n aantal werke van ’n skrywer bevat, is ’n omnibus

●  ’n Versameling vrugtebome wat saam in ’n netjies uitgelegde tuin geplant is, word ’n boord genoem

●  ’n Groep berge vorm ’n gebergte of ’n bergketting

●  ’n Versameling vee of wilde diere wat saamlewe, word ’n trop of kudde genoem. ( Die woord kudde word meestal net vir vee soos skape en beeste gebruik, maar word selfs dan as ietwat deftig beskou. Dit word ook oordragtelik gebruik soos wanneer van ’n predikant  en sy kudde gepraat word, bedoelende hy en sy gemeentelede.)

●  Al die blare saam van ’n plant of plante staan bekend as die gebladerte

●  Al die lidmate in een afgebakende gebied wat saam een kerk besoek, vorm ’n gemeente

●  ’n Versameling sterre is ’n gesternte

●  Al die ministers wat saam met die president aan die hoof van die regering staan, vorm die kabinet

●  Die versameling mense wat saam aan ’n sakeonderneming of inrigting verbonde is, is die personeel

●  ’n Versameling kuikens wat op een slag saam (deur ’n hen of ’n broeimasjien) uitgebroei is, is ’n broeisel

●  ’n Veragtelike klomp mense saam is ’n gebroedsel

●  Die versameling mense in die onderste lae van die bevolking is die gepeupel of die gespuis of die hoipolloi

●  ’n Versameling mense wat bloedverwante is (of deur ’n huwelik of huwelike heg aan mekaar verbind is) staan bekend as ’n familie – maar ’n pa, ’n ma en hul kind of kinders vorm saam ’n gesin. (Om na ’n gesin te verwys as ’n familie is ’n Anglisme)

●  Die versameling vroue van die sultan is ’n harem

●  ’n Versameling pêrels wat in ’n lyn ingeryg is, is ’n snoer pêrels

●  ’n Versameling skote wat afgevuur word, is ’n sarsie skote

●  Al die mense wat saam in ’n ingeslote ruimte soos ’n saal na byvoorbeeld ’n opvoering,  ’n uitvoering, ’n voorlesing of ’n toespraak luister, is die gehoor

●  Baie mense wat saam na ’n spreker waar ook al luister,  is ’n skare toehoorders

●  Al die mense wat saam na ’n radio-uitsending luister, is die luisteraars

●  Al die mense wat saam na ’n televisie-uitsending kyk, is die kykers

●  Al die mense wat saam na iets kyk wat werklik voor hulle gebeur, byvoorbeeld ’n straatgeveg, is toeskouers

●  ’n Groot skare mense (of engele) is ’n legioen

●  ’n Versameling motors en mense agter ’n lykwa is ’n stoet

●  ’n Versameling brode in die pan is ’n baksel

●  ’n Versameling mense wat sing, is ’n koor

●  ’n Versameling koffers, pakkies en ander los dinge wat ’n reisiger met hom saamneem, is sy bagasie
 

Klik hier om terug te keer na die inhoudsblad