L

IGGAAMSREUKE... dankie tog vir seep en reukweerders, sê ons vandag. Dog dit was maar eers betreklik onlangs dat die gebruik by die mensdom begin posvat het om sy geure en odeure te verbloem of te verwyder.

 

Tot laat in die negentiende eeu het hordes mense dit immers nooit eens oorweeg om hul natuurlike reuke weg te skrop nie.

 

"Moenie jouself was nie," het die Franse staatsman en veldheer Napoleon glo op ’n keer aan sy geliefde Josephine geskryf, "ek is op pad huis toe."

 

Hoewel die mens se reuksin bra sleg afsteek teen dié van baie diere, gebruik hy dit tog in sy omgang met ander mense.

 

By ’n primitiewe stam in Nieu-Guinee is dit byvoorbeeld gebruiklik om reuke te ruil wanneer mense vir mekaar tot siens sê. Jy druk jou hand onder jou kieliebak in en vryf dit oor jou medemens se lyf.

 

Dit klink egter teenstrydig dat ons moderne mense, wat niks van ons eie reuke wil weet nie, dit verdoesel met die seksuele lokmiddels van diere: afskeidings uit die aarskliere van die sivetkat; pensklierafskeidings van die muskushert...  

 

Ek ruik jou, my dier    LINKS: Hoe vind volwasse pikkewyne, wat in die see vir kos moet gaan jag, telkens weer hul eie kuikens in ’n kolonie wat uit duisende, selfs honderdduisende tot miljoene pikkewyne kan bestaan? Sou dit wees dat hulle ook hul kleingoed kan ruik?   Foto: Lieutenant Philip Hall / NOAA Corps / NOAA FEROMONE bring diere bymekaar wanneer dit paartyd is, maar dit is nie al nie. Sekere visse skei byvoorbeeld ook feromone af om alarm te maak, en sekere voëls gebruik dit om ander voëls van hul spesie en veral hul kleintjies uit te ken.

    

Hoe mense ruik

MENSE (en soogdiere) se reukorgane sit in hul neusholtes. Wanneer ons asemhaal, beweeg die grootste gedeelte van die lug deur die neusgange. ’n Klein bietjie lug beweeg opwaarts na die reukslymvlies, en tesame daarmee enige reuk wat die lug miskien bevat.

 

Die reukslymvlies bevat twee soorte selle. Die groot selle word steunselle genoem. Hulle vorm ’n ondersteunende massa waarin die kleiner reukselle lê. Die reukselle is die "reuk-ontvangers". Aan die vry punt van elke reuksel is klein reukhaartjies, wat in die rigting van die neusholte strek.

 

Reukimpulse gaan in die brein na die deel wat die seeperd, of hippokampus, genoem word, en daar word hulle as ’n bepaalde reuk waargeneem en uitgeken. Reuk is die mees basiese van al die sintuie en is 10 000 keer skerper as ons smaaksin. Trouens, die meeste "smake" word geruik en nie geproe nie.

 

Hoe bye ruik

DIE heerlike geure van blomme lok bestuiwingsinsekte soos heuningbye aan. Sig speel ook ’n belangrike rol om die insekte na die regte blomme te lei.

 

Hoewel ’n onervare by instinktief die patrone van blomme sal herken, het sy geen ingebore kennis van hul geur nie, en dit moet aangeleer word.

 

Sodra ’n by egter ’n bepaalde blom besoek het, sal sy soortgelyke blomme soek en hulle deur middel van haar voelhorings aan hul reuk uitken.

 

REGS: ’n (Vir ons) eienaardige swart by op ’n blom.

 

Foto: Jack Dykinga / U.S. Department of Agriculture

 

Nie alle blomgeure is noodwendig vir die mens lekker nie. Sekere plante stel ’n reuk vry wat die sekslokmiddel van ’n wyfieby (nie die heuningby nie) naboots.

 

Party blomme se geure is ’n nabootsing van kosreuke. Die insek word deur die "kos" aangelok en bestuiwing vind plaas. Dan is daar party vleisvretende plante wat vrot reuke vrystel, wat insekte soos miskruiers of vlieë aanlok.

 

Hoe sekere ander insekte ruik

VERSKILLENDE soorte sluipwespe lê hul eiers op die larwes van sekere insekte wat diep in die hout van boomstamme skuil. Maar van buite gesien, is daar geen aanduiding dat daar larwes binne-in is nie. Hoe spoor die wyfies hulle dan op?

 

LINKS: ’n Sluipwesp.

  

Foto deur ANDRÉ KARWATH, wat dit in die vrye Wikipedia-ensiklopedie op die wêreldwye web uitgeplaas het, onder die inskrywing "Ichneumon wasp", ingevolge die Creative Commons-lisensie, weergawe 2,5. (Foto deur ons verklein en ietwat gewysig.)

  

Die sluipwesp gebruik haar fyn reuksin, het insektekundiges bevind. Hierna luister sy ewe fyn om presies vas te stel waar hulle is en boor dan in die hout in.

 

Die sywurmmot-mannetjie het een van die skepste reuksinne in die diereryk. Wanneer ’n motwyfie ’n maat wil aanlok, lig sy die punt van haar agterlyf op en laat ’n kragtige seksuele lokmiddel (’n feromoon) vry uit spesiale kliere in die agterlyf.

 

Die mannetjie kan meer as 2 km weg wees, maar neem steeds die reuk waar met sy veeragtige voelhorings, en hy volg die reuk tot hy die wyfie kry.

 

Ruik-ruik in die water

BY sekere diersoorte is die reuksin belangrik vir jag—selfs onder die water. Die groot duikkewer, ’n vleisvreter, is byvoorbeeld ’n regte verskrikking in poele in baie wêrelddele waar hy paddavissies, vis, wurms, watersalmanders en groot insekte jag.

 

REGS: Die groot duikkewer.

 

Foto deur EVANHERK, wat sy kopiereg daarop in die vrye Wikipedia-ensiklopedie op die wêreldwye web opgesê en dit tot openbare besit (“public domain”) verklaar het

 

Hoewel die kewer sy prooi baie goed kan sien, jag hy nie slegs met sy oë nie. Hy moet eers die reuk van sy prooi kry voordat hy dit agtervolg.

 

Selfs as ’n moontlike prooidier heeltemal onsigbaar is tussen plante of onder modder, sal die groot duikkewer hom nog met behulp van sy voelhorings uitruik en reguit op hom afpyl.

 

Water is die ideale medium om ’n menigte reuke oor groot afstande te vervoer. Een dier wat dit ten volle benut, is die haai. Hoewel hy reageer op die vibrasies wat deur ’n spartelende vis gemaak word, gebruik hy ook sy reuksin om sy prooi te vind.

 

Trouens, sowat twee derdes van die haai se brein word aan hierdie sin gewy.

 

As ’n haai honger het, swem hy tydsaam in kringe of draaie rond. Indien die trillings of sy reuk aandui dat kos naby is, raak sy bewegings koorsagtiger. Die haai beweeg sy kop heen en weer om hom die rigting te help vasstel waaruit die reuk kom.

 

Die reukorgane lê in sakkies in die snoet waar die water geproe word. As die haai vorentoe swem, vloei water die neusgate binne en beweeg deur die sakkies.

 

Party groot haaie kan bloed in water meer as ’n kilometer ver waarneem.

 

Hoe diere hul gebied met reuke afbaken

TALLE diere is gebiedsgebonde en maak van reukmerke gebruik om hul gebied af te merk. As ’n indringer die reuk kry, kan hy óf spore maak óf besluit om die baas van die plaas tot ’n geveg uit te daag.

 

Jou hond se beenliggery teen ’n lamppaal of ’n motorwiel is waarskynlik die bekendste voorbeeld van dié soort gedrag.

 

Ander diere doen dieselfde ding op verskillende maniere. Die seekoei sprei sy mis op die bosse deur sy stert te waai terwyl hy ontlas. Nagapies urineer op hul hande en vryf dan hul voetsole sodat hulle nat, onwelriekende voetspore kan agterlaat.

 

Herte en antilope het ’n sekere klier net voor elke oog, wat hulle teen plante en boomstamme skuur om territoriale afskeidings agter te laat. Omdat die klier so naby die oog is, moet die dier besonder versigtig wees om nie sy oog te beseer nie.

 

Nog neuse van naderby

 

LINKS: ’n Krimpvarkie.

 

Illustrasie: NLM / U.S. National Institute of Health

 

DIE neus van die krimpvarkie is nie om dowe neute so spits nie. Dié diere jag snags, maar omdat hulle so sleg sien, moet hulIe hulle op hul reuksin verlaat as hulle na weggesteekte prooi onder blare of in die grond soek. Proewe het getoon dat die krimpvarkie ’n kewer 1 m ver kan ruik en ’n mens omtrent 10 m ver.

 

•   DIE vertonerige spronge van ’n impala of springbok is nie rêrig vir vertoon nie, maar ’n kragtige oorlewingsmeganisme. As só ’n bok ’n naderende roofdier gewaar, spring hy in die lug op en skop met sy agterpote. Terwyl hy dit doen, word alarm-chemikalieë uit spesiale kliere aan sy pote vrygelaat, wat vinnig in die lug na ander troplede versprei en die boodskap van gevaar oordra. Só word die trop nie net gewaarsku om te vlug nie, maar kenners reken dat ’n soort lugspoor agtergelaat word wat die diere kan volg sonder om tyd te mors deur op die grond te snuif.

 

•   KAMELE het gespierde neusgate wat hulle kan sluit om hulle teen waaisand te beskerm.

 

REGS: Die langneusaap (Nasalis larvatus) van Broenei, Indonesië en Maleisië.

 

Foto: © J. Jern & Susan Clark / CITES Photo Gallery
http://www.cites.org/gallery 

 

•   DIE neusaap het ’n verstommende neus wat groot raak en afhang namate die aap ouer word. Dit word reguit wanneer die mannetjie sy harde, snaterende alarmroep gee.

 

•   ALLE krokodille het opgehewe neusgate wat bokant die water uitsteek, sodat hulle kan asemhaal en ruik wanneer die res van die liggaam onder die water is.